11.03.2019 | Pavjo Gjini
Një prirje urbane për t’i hedhur sytë për nga natyra me nostalgji po bëhet gjithnjë e më e fortë. Kjo nostalgji presupozon një harmoni gabimisht të humbur të njeriut me nënën-natyrë. Po flasim për një ideal ekologjik për rilidhje të kërthizës me të. Natyra përfytyrohet si rikthimi i përjetshëm i stinëve dhe moteve, aty ku njeriu mund të jetojë në paqe rikthimin e së njëjtës, të bëhet Njësh edhe njëherë me Absolutin. Natyra presupozohet si Absoluti. Jeta urbane të përball me shumë aksidente dhe të takon me fqinjë tepër të panjohur rrugëve. Qyteti është demokracia e të jetuarit me të huajin nën një strehë dhe përballja me tepri aksidentesh artificiale të përditshme. Kur demokracinë nuk e durojmë dot, atëherë duam të besojmë tërheqjen te një natyrë e cila do të na pranojë si mama krahëhapur sapo të zbrazemi nga rrëmuja e qytetit. Dëshira për natyrë është antidemokratike.
“Absurdi mund të takohet në çdo cep të qytetit”, thoshte shkrimtari Alber Kamy. Një pemë e kalbur mund të shtypë një taksist pa punë, taksia mund të shtypë këmbësorin, xhepisti mund të të grabisë pa u ndjerë, etj, etj. Aksidenti qytetar është përvojë profane. Qyteti duket një vend prej nga Absoluti është tërhequr. Një pafundësi aksidentesh mund të ndodhin kur në një hapësirë të ngushtë jeton një popullsi me dendësi të madhe. Aksidentet qytetase e lënë qytetarin e vetmuar të kuptojë se qytetërimi i vërtetë është ai i cili ia mbërrin të mbajë përgjegjësi për aksidentet e tij. Fatalizmi qytetar është shenja e një antidemokrati në mesin e qytetit.
Ashtu i vetmuar siç je, qyteti të vorbullon nëpër rrëmujën e tij. Rrëmuja qytetare të duket si hambari ku të ka humbur vetja si gjilpërë e ku sa herë përpiqesh ta gjesh kap nga një të huaj si kashtë, i cili ta bën veten të të duket hambar. Qyteti duket si vendi i përsosur për të gjetur një vete të re, vetja si një eureka qytetare, por që në çdo rast del të ndihet tepër e huaj për veten e panjohur. Bezdia specifike e qytetit, ajo që ta prish raportin me Absolutin, ajo që s’të lë rehat të lutesh a të meditosh në paqe, është fqinji i panjohur, mbi të cilin s’mund të presupozosh asnjë lloj pushteti. Fqinji të bezdis sepse është i barabartë me ty. Kojshia këtu duhet kuptuar biblikisht si i huaji me të cilin të puqin rrugët e jetës rastësisht, si Tjetri me të cilin të bie taksirati të jetosh. Fqinji i tillë është kocka që të ka ngecur në fyt e nuk të shqitet, fantazma e Hamletit që të ulet në kafe pa leje, apo Kukësi që e mbajmë mbi supe si një kryq midis Londre. Qyteti është tepria dhe afria maksimale e një Tjetri të cilit s’mund t’i zësh besë dhe me të cilin të duhet të merresh.
Jeta na duket tepër aksidentale, e zhurmshme dhe konfliktuale në qytet. Ndërsa në natyrë, jeta duket absolute dhe harmonike. Prirja urbane për t’i hedhur sytë për nga natyra është dëshira për të riprekur Absolutin që nuk duket se banon në qytet. Në qytet, mes meje dhe Absolutit ndodhet fqinji, të cilin e kam tepër afër, ia marr erën e fasuleve a të peshkut, ditët e pira të bashkëshortit apo zhurmën e pasmesnatës, një fqinj i cili është plotësisht i barabartë me mua, por me dëshira të ndryshme, ai të cilit nuk i shkoj kurrë për vizitë sepse nuk e di kur pret miq e për çfarë bën muhabet. Ai për të cilin jam kurioz ndonjëherë se përse i bën ato gjëra që ka zgjedhur t’i bëjë. Fytyrë aq familjare dhe emër i panjohur. Fqinj në qytet është dikush i cili të bën të ndihesh më pak se gjë. Mungesa e klisheve kulturore për t’i zgjatur litarët e komunikimit dhe frustrimi i tij urban pamundësojnë njohjen me të. Qyteti është zëri që të thotë se jeta është tepër e shkurtër për të njohur fqinjin dhe fqinji është tepër i zënë për të të njohur ty.
Nga kjo përvojë tëhuajësuese qytetare lind prirja e bazuar te presupozimi i gabuar se njeriu dikur ishte Njësh me Absolutin. Tani natyra shihet si e vetmja gjurmë e Absolutit, vendi prej të cilit jemi shqyer e kemi dalë në dritën artificiale të qytetit. Natyra si Absolut presupozohet si ideali i një paqtimi mes meje dhe saj, ku unë si subjekt dhe ajo si objekt ishim të bashkuar në harmoni me njëri-tjetrin. Kërkimi i gjërave që i quajmë natyrale është kërkimi i Absolutit, si molla organike, stilolapsi me lëndë drusore dhe meditimet nëpër parqet e qytetit. Kjo nostalgji e njeriut urban për natyrën vjen nga një shqetësim i vërtetë, por është një hap fals. Ndjesia e tëhuajësimit dhe e humbjes së vetes është qytetase, tepër qytetase. Nëse kalimi nga fshati në qytet përmes industrializimit dukej si kalim traumatik ose entuziast për njerëzimin, kalimi nga qyteti në fshat sot duket tragjik dhe patetik. Natyra nuk është një alternativë paqësore ndaj kontradiktave urbane.
Natyra është një vend ku lehtësisht mund të vritesh, si qyteti. Fakti që natyra nuk flet nuk do të thotë se nuk ka dhimbje. Madje nga mungesa e gjuhës natyra as nuk e ka mundësinë e çlirimit të dhimbjes në mendim. Natyra lëngon. Natyra është vetë plaga, agonia e kafshëve në vetminë e tyre, zinxhiri ushqimor ku nëna ha bijtë e saj. Pafundësia e shpërthimeve, fortunave e stuhive flasin për shpirtin e tërbuar të natyrës. Natyra harmonike për të cilën ka nostalgji qytetari ynë është një botë pa Tjetrin, një meditim drejt zbrazjes e vetes dhe një arratisje prej saj.
Çdo fshatar mund ta dëshmojë përhumbjen e qytetarit në qytet, pavetëdijen e tij oqeanike kur qytetari i shkon për vizita sezonale dhe i tregon se si njerëzimi poshtë në qytet e ka humbur udhën e zotit. Fshatari e shikon se fjalët për qytetarin janë një alibi. Fshatarit i vjen zët nga tonaliteti i qytetarit, i cili sillet si një orakull i kthyer nga e ardhmja për të dëshmuar dekadencën finale të njerëzimit tek përmbyllet brenda vetes në qytet. Dufi nga performanca e një profetizmi apokaliptik sipas maksimës, “po vij nga e ardhmja. S’ka gjë prej saj, këtu të tërhequr jeni mirë, sa më pak të dini aq më mirë është”. Fshatari s’e duron melodramatizimin e qytetarit, i cili nuk e di se çfarë do dhe për të këtë arsye i është bërë vetja i padurueshëm. Fshatari intuitivisht e kupton se qytetarit vetja i është bërë Tjetër.
Në fshat shtëpitë janë larg, sidomos në veri të Shqipërisë. Aty s’ka tokë të xanun, por kodra e male të xanuna ndër breza. Por edhe në qofshin afër fqinjët, një mijë vite diskurs tradicional na largojnë prej përvojës së Tjetrit si i huaji në mesin tonë. Me të s’të duhet të ndash një shkallë pallati sepse prej tij të ndan një luginë. Konfliktet me të mund të shndërrohen në një luftë të fohtë akullnajore, ose të neutralizohen me ndërhyrjen e të gjithë fshatit. Në fshat natyra është më afër se fqinji. Në fshat fqinji është natyra. Fraza antikrisht “sa më shumë që rri me njerëzit, aq më shumë i dua kafshët” është evazion nga qytetërimi. Na duhet të kërkojmë një qytet në të cilin sa më shumë i duam njerëzit, aq më shumë i duam edhe kafshët.
Individit të vetmuar qyteti i shfaqet si një xhungël urbane, ngjashëm me një luftë civile pa armë. Mendimtari politik Thomas Hobbes në veprën monumentale “Leviathan” e pati nuhatur këtë tipar që prej shekullit të 17-të (falë luftës civile në Angli). Kaosin e luftës civile Hobbes-i e pati abstraguar si “gjendje natyrore” për të shpjeguar gjendjen e përgjithësuar të frikës së secilit përballë secilit nën mungesën e një autoriteti sovran. Hobbes-i thoshte se përgjatë kohës kur njerëzit jetojnë pa një pushtet të përbashkët i cili i mban nën kontroll, atëherë janë në luftë, secili kundër secilit. Madje, edhe kur nuk luftojnë mbizotëron dispozita për të luftuar nga frika ndaj Tjetrit. “Në kushte lufte, ose mentaliteti lufte, s’ka hapësirë”, thoshte Hobbes-i, “as për industri sepse frutet janë të pasigurta, s’ka kulturë qytetase, as planifikim kohe, vepra arti apo letrare. Nën hyqmin e frikës permanente dhe rrezikut të një vdekjeje të dhunshme, jeta e qytetarit është e vetmuar, e mjerë, e ndytë, brutale dhe e shkurtër.”
Si zgjidhje Hobbes-i parashikonte dakordimin e qytetarëve, prej zorit të njëri-tjetrit, që t’i nënshtroheshin një autoriteti të përjetshëm tokësor, atij të një shteti. Shteti Hobbesian ekziston edhe brenda edhe jashtë ligjit dhe vetëm kështu mund të garantojë drejtësinë dhe paqen sociale përmes dorës së fortë të kërcënimit për vdekje për çdokënd që kërcënonte me luftë civile. Pushteti Hobbesian është pushtet mbi frikën, pushteti që jeton jashtë frikës dhe që me frikën kërcënon. Njëriu është kafsha që duhet të vendosë të t’i nënshtrohet frikës. Kafsha vetë është automatike, njeriu është gjysmë-automatik, kafsha është e plotë, njeriu është gjysmak. Qenia e tij gjysmake e shtyn të hedhë sytë për nga Tjetri. Qyteti është vendi ku kemi frikë nga vetja dhe Tjetri, frikë nga reaksioni që do të ndodhë me bashkimin e vetes me Tjetrin. Nga kjo frikë preferojmë ta shohim veten si copë dhe të besojmë se në mos një autoritet qytetar sovran, atëherë natyra do të na bashkojë në harmoni me copat e tjera kozmike.
Qyteti ynë bashkëkohor e ka humbur veten tashmë. Deindustrializimi i tij, amortizimi i infrastrukturës, privatizimi i hapësirave dhe institucioneve publike dhe mungesa e një force kolektive shoqërore në mbrojtje të qytetit e kanë mjeruar atë së tepërmi. Gjendja natyrore e Hobbesit sot është përvojë urbane. Shteti duket si njëri ndër kërcënuesit qytetas dhe jo si metakërcënuesi i cili sigurohet të ruajë paqen dhe barazinë sociale. Mënyra e ndërhyrjes pa asnjë lajmërim për prishjen e shtëpive përgjatë unazës së re, tepria e lejeve të ndërtimit për oligarkët, plani për prishjen e Teatrit Kombëtar dhe sigurimi i çdo shërbimi publik përmes kompanive private e nxjerrin në pah shtetin si njërin ndër lojtarët kaotik brenda qytetit dhe jo si një mbarëvajtës apo menaxhues të tijin.
Tashmë qyteti duket rrënojë. Meditimi apo emigrimi është një tentativë për t’u zbrazur nga vetja, Tjetri dhe rrënojat e mbetura nga reaksioni i fundit mes tyre. Për ata pak që vendosin dhe për ata shumë që fantazojnë të shkojnë në fshat për t’i qëndruar larg fqinjit, për ta bërë bukën me duart e veta dhe për të pasur marrëdhënie agrare me gruan, fshati do t’u dalë si rikthimi i qytetit në një formë tjetër. Pamja e fshatit të sotëm: rruga e ngushtë e ndarë me shtëpija, ajo shumëkatëshja e Drejtorit të Shkollës apo e ish-Kryekomunari rrethuar me lisa të gjatë, portë elektronike dhe panele diellore; pamja e saj ekologjike përballë baltës së çatisë së pikuar përballë, të një ish-kooperativisti, me fëmijën e sëmurë mbyllur brenda e të shëndoshin diku në burgjet me standarde evropiane apo në burgun e kantierit të qytetit ngjitur. Nuk ka pamje më klasore sot sesa ajo e fshatit shqiptar.
Dëshira për fshatin si ripaqtim me natyrën vjen nga çmagjepsja me qytetin. Qyteti duket entropik e qytetari ndihet vrimë e zezë. Qyteti duket kaosi i teprisë, ndërsa qytetari vetmia e mungesës. Rendja qytetase na lodh sepse veten nuk e gjejmë kund nëpër të. Tëhuajësimi qytetas retroaktivisht e prapakthimthi ngre alibinë e një lumturie të humbur në fshat. Një jetë natyrale është iluzion i tëhuajësimit. Vetë natyra nuk është natyrale. Natyra është bukur njerëzore, në kuptimin që është e paqartë dhe fatale. Prandaj na duhet ta mendojmë Sizifin tonë urban mu në mes të natyrës dhe aspak rehat. Kur një mëngjes u zgjua, pas ëndrrash të trazuara, u gjend po i njëjti, por në një qytet të shndërruar në një xhungël të përbindshme. Aty s’kishte mundësi të shqetësohej për vonesën e tij në punë, por për kandrrat apo luanët që mund ta kafshonin nga çdo cep peme. Natyra, si dëshira për të shkuar nga të fryjë era, të çon në gojën e ujkut.
Prandaj na duhet qyteti, për të marrë përgjegjësi për botën bashkë me Tjetrin. Ervin Hatibi e përshkruan më bukur duke thënë se “qyteti është ajo gjë që na duhet për të shpuar natën dhe për të dalë te drita artificiale e jetës bashkë. Qyteti është ajo gjë që na duhet kryesisht kur erret… Qyteti na duhet që të organizojmë vetmitë në një mandala urbanistike ndërbesimi”. Ky konak kaotik është plot pakënaqësi, përjashtime, bezdi dhe rreziqe, por është edhe vendi ku mundemi me e taku Tjetrin të barabartë me veten dhe përmes tij me e njoh veten tonë si të huaj; qyteti është vendi ku vetja mund të na surprizojë, qyteti është vendi ku vetja nuk është fatale, por e tejkalueshme, qyteti është vendi ku mund të mos dorëzohesh.
Na duhet ta imagjinojmë baladën qytetse, ende në endje, mbramë në qytet, bashkë me Migjenin, kur qiella dhe hyjt e vramë, një ngjarje panë: Hije… jo! – por një grue me ftyrë të zbetë edhe me sy të zez si jeta e saj, me plagë në gjoks e stolisun me veshje dhe me shpirt të grisun; një kens këso bote, një fantom uje që vallzonte valle në rrugë të madhe, me ndjesi të ngrime, me Tjetrin në gji, pa krenari, një jehonë që vazhdon e vallëzon natën vonë, nëpër rrugët e qytetit tonë.